Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije (IFIMES[1]) iz Ljubljane, Slovenija, redovno analizira događanja na Bliskom istoku, Balkanu i po svijetu. IFIMES je pripremio analizu aktualne političke situacije u Republici Albaniji povodom parlamentarnih izbora, koji će se održati 11.maja 2025.godine. Iz opširne analize „Parlamentarni izbori Albaniji 2025: Posljednja šansa da Albanija postane 'normalna država'“ izdvajamo najvažnije i najzanimljivije dijelove.
U Albaniji će se 11.maja 2025.godine održati jedanaesti parlamentarni izbori od pada komunističkog režima Envera Hoxhe 1991.godine.
Na parlamentarnim izborima bira se 140 članova parlamenta u 12 višečlanih izbornih jedinica prema proporcionalnoj zastupljenosti otvorenih lista sa nacionalnim izbornim pragom od 1% i mandatima dodijeljenim d'Hondtovom metodom. Po prvi put očekuje se masovno učešće dijaspore na izborima.
Demografske promjene dovele su do promjena u broju zastupničkih mandata u pojedinim izbornima jedinicama. Tako se npr. u izbornoj jedinici Tirana bira 37 zastupnika, Fier 16 zastupnika, Drač/Durrës 14, Elabasan 14, Vlorë 12, Skadar/Shkodër 11, Korçë 10, Lezhë 7, Berat 7, Dibër 5, Gjirokastër 4, dok se u Kukësu biraju samo tri zastupnika.
Centralna izborna komisija (CIK) je registrirala 53 političke stranke i tri koalicije. Da bi bile na glasačkom listiću, stranke moraju imati ili zastupnike u sadašnjem sazivu parlamenta ili 5.000 potpisa, dok koalicije moraju imati ili zastupnike u sadašnjem sazivu parlamenta ili 7.000 potpisa.
Na predstojećim parlamentarnim izborima ponovno će se suočiti dva velika politička bloka, blok Demokratska partija – Savez za veličanstvenu Albaniju (Partia Demokratike – Aleanca për Shqipërinë Madhështore - ASHM), kojeg predvodi Sali Berisha (PD) i drugi blok aktualnog premijera Edija Rame (PS) okupljena oko Socijalističke partije (Partia Socialiste e Shqipërisë - PS) kao Treći put (Third Way). Tu je i nekoliko manjih političkih stranaka, kao što su: Evroatlantska koalicija (Koalicioni „Euro-Atlantike“), Pokret Zajedno (Lëvizja Bashkë), Stranka s šansom (Partia Mundësia), Albanija postaje inicijativa (Koalicioni „Nisma Shqipëria Bëhet“). Pojedine stranke su satelitske stranke Edija Rame.
Usprkos hvalisanju aktualnog premijera Edija Rame (PS) o navodnim velikim uspjesima tokom njegove vladavine, Albanija je još uvijek jedna od najnerazvijenih zemalja u Evropi. Očekivalo se da će padom rigidnog komunističkog režima Envera Hoxhe 1991.godine retrogradne snage u Albaniji zauvijek otići u historiju. Ipak, Socijalistička partija (PS) Edija Rame, koja je nasljednik bivše Komunističke partije Albanije, dolaskom na vlast 2013.godine, uspjela je uspostaviti hibridni režim, koji predstavlja kombinaciju režima Slobodana Miloševića i režima Envera Hoxhe.
Iako je kandidatski status za EU septembra stekla 2014.godine, Albanija je pregovore započela krajem 2022.godine. U okviru zadataka koje Albanija treba ispuniti su reforma pravosuđa, borba protiv kriminala (trgovina narkoticima i ljudima) i korupcije, nedostatak nezavisnih medija, depolitizacija institucija, povećanje efikasnosti kao i uspostavljanja dinamičnijeg dijaloga između vlasti i opozicije u cilju da reforme budu sveobuhvatnije i ubrzane.
Politički pritisci, zastrašivanja, korupcija i ograničeni resursi spriječili su pravosuđe da funkcionara u potpunosti, nezavisno i efikasno. Korupcija je prisutna u svim segmentima i na svim nivoima vlasti, uključujući javne nabavke i javno-privatna partnerstva.
Pregovori sa EU ni izbliza nisu takvi kao što ih pokušava predstaviti režim Edija Rame i pojedini zvaničnici EU. Procjene su da su prihodi od narko biznisa premašuju visinu budžeta Albanije i da suu Albaniji jedino narkotici „na evropskom putu“. Dimenzije kriminala i korupcije u Albaniji mogu se usporediti sa Miloradom Dodikom (SNSD), koji prema procjenama samo u Sloveniji zajedno sa svojom oligarhijom posjeduje tri milijarde sredstava što predstavlja budžet neke manje države. Edi Rama pokušava da stvori utisak da su u Albaniji svi drugi kriminalci osim njega, posebno njegovi politički protivnici odnosno čelnici opozicije Sali Berisha (PD) i Ilir Meta (PL).
Socijalistička partija nije nikada uspjela postati partija moderne evropske ljevice, programski i ideološki. Četiri ključna stuba programa Socijalista nisu realizirana: oporavak ekonomije, obnova društva, povratak demokracije i integracija u Evropu. Vrlo brzo se izgubio početni entuzijazam i Edi Rama je postao simbol „kanabizacije Albanije“ i procvata organiziranog kriminala i narko biznisa.
Pritisci i ušutkavanje medija su albanska konstanta. Režim Edija Rame je forsirao javno-privatna partnerstva sa kriminalnim strukturama kao novu modernu kombinaciju autoritarnog pljačkaškog modela, koji se odvija pred očima albanskih državljana.
Razlozi za postojeću situaciju mogu se pronaći u personalnoj i neposrednoj saradnji između Socijalističke partije (PS) i organiziranih kriminalnih mreža. Izbor pojedinaca sa ozbiljnim krivičnim dosjeima u državni parlament i lokalne zajednice rezultirali su intenziviranjem aktivnosti kriminalnih mreža u proizvodnji i trgovini narkoticima. Uslijed neposredne saradnje albanske izvršne vlasti i tolerancije pravosudnih organa dovelo je do kupovine glasova sredstvima od kriminalnih i ilegalnih zarada od narkotika.
Rama je postao totalni vlastodržac, koji de facto ima apsolutnu kontrolu nad svim segmentima države i društva. Ključno pitanje je ko sa Zapada daje podršku Raminoj vladavini i o uključenosti stranih posebno zvaničnika EU u Raminu razvijenu koruptivnu hobotnicu? Edi Rama kao koruptivni vlastodržac zavarava Zapad. Posebno se pokušava dodvoriti američkom predsjedniku Donaldu Trumpu i doći do njega, dok na drugoj strani ima duboke i snažno razvijene veze sa Trumpovim najvećim neprijateljima u Washingtonu. Rama je bezuspješno tražio sastanak odnosno večeru sa Donaldom Trumpom Jr.
Demokratska partija i Sali Berisha srušili su režim Envera Hoxhe. Može li Albanija uopšte biti država bez režima odnosno normalna demokratska država sa najvišim demokratskim standardima i istovremeno ekonomski bogata sa snažnom perspektivom za budućnost.
Demokratska partija i Sali Berisha sa drugim opozicionim strankama, prvenstveno sa biračima uz podršku građana Albanije na predstojećim parlamentarnim izborima, ukoliko oni budu fer, pošteni i transparentni, mogu zajednički srušiti režim Edija Rame, koji predstavlja kombinaciju režima Slobodana Miloševića i režima Envera Hoxhe. Veteran albanske politike Sali Berisha (PD) svjestan je svoje historijske uloge i odgovornosti, da po drugi put mora rušiti režim, nekada Envera Hoxhe sada Edija Rame. Pad Raminog režima otvara novu šansu i nadu za Albaniju i novo poglavlje u njenom društvenoekonomskom i političkom razvoju.
Relativno slaba vladavina prava glavni je albanski problem kontrole nad trgovinom narkoticima. Reforme krivičnog pravosuđa u Albaniji moraju uključivati uklanjanje sudija i tužilaca, koji su povezani sa organiziranim kriminalom i nepojašnjenim ličnim bogatstvom.
Specijalizirana struktura za borbu protiv korupcije i organiziranog kriminala (SPAK), koju čine Specijalno tužilaštvo (SPO) i Nacionalni istražni biro (NBI) su podkapacitirani i jedan dio zaposlenih „inficiran“ od strane političko-kriminalnih struktura.
Situacija u Albaniji je zabrinjavajuća, građani su frustrirani zbog stalnih problema kao što su: korupcija i klijentelizam, slaba vladavina prava, odliv mozgova i iseljavanje, problemi s pravosudnim reformama i prespora integracija u EU.
Ukoliko Albanija želi postati „normalna država“ mora osigurati: funkcionalnu demokratiju s nezavisnim institucijama, transparentnu i efikasnu javnu upravu, jednaka pravila za sve pred zakonom i društvo u kojem građani vjeruju u izbore i institucije te ubrzati ekonomski razvoj koji smanjuje potrebu za masovnim iseljavanjem stanovništva.
Analitičari smatraju, da je vladavina Edija Rame i Socijalističke partije u početku obećavala velike promjene i uspostavu „normalne države“. Ubrzo se pokazalo da Albanije sve više postaje narko država odnosno djeluje kao narko kartel koji zauzvrat dobiva pohvale iz Brisela zahvaljujući sumnjivom novcu. Izjave pojedinih evropskih zvaničnika o uspjesima Albanije na evropskom putu treba uzimati sa velikom rezervom zbog prisutnosti visokih korupcijskih rizika. Hapšenja opozicionih lidera, Salija Berishe i Ilira Mete, kršeći zakon i ustav, pokazali su potencijale i limite Ramine demokratije. Zbog toga su predstojeći parlamentarni izbori vjerovatno posljednja šansa da birači sa olovkom u ruci izaberu političku opciju koja će osigurati funkcioniranje Albanije kao „normalne države“ i njen prosperitet bez selektivnih političkih progona i selektivne pravde uz eliminiranje narko kartela, kao ključnih poluga Ramine vlasti i nosilaca kriminalnih i koruptivnih aktivnosti.
U prilog opisa vladavine Edija Rame idu i svjedočenja pojedinih njegovih bivših najbližih saradnika, poput bivšeg (njegovog) zamjenika premijera Arbena Ahmetaja, koji je bio je ministar ekonomije, ministar financija, ministar za obnovu nakon razornog potresa te zamjenik premijera od 2021. do 2022. godine. Bio je jedan od najutjecajnijih članova vlade sve do 2023.godine, kada je postao centralna figura u tzv. „aferi s incineratorima“, a radi se o korupciju i zloupotrebi javnih sredstava u vezi s koncesijama za izgradnju i upravljanje postrojenjima za spaljivanje otpada u Elbasanu, Fjeru i Tirani. Ahmetaj je smijenjen s dužnosti i napustio je Albaniju i zatražio je politički azil u Švicarskoj, a sada optužuje Edija Ramu za organiziranje korupcijskih shema i tvrdi da je Rama tražio od njega da promijeni zakon kako bi prodao javni dug Raminom prijatelju iz Izraela.
Erion Veliaj, bliski politički saveznik Edija Rame, je od 2015. godine vršio dužnost gradonačelnika Tirane. Njihovi odnosi su značajno narušeni nakon Veliajevog hapšenja u februaru 2025. godine. Veliaj je uhapšen zbog optužbi za korupciju i pranje novca, uključujući navodnu zloupotrebu javnih sredstava u vrijednosti od najmanje 1,1 milijun eura. Optužbe su povezane s projektima izgradnje spalionica otpada u Tirani. Veliaj je trenutno u pritvoru u Draču, čekajući suđenje.
Predstojeći parlamentarni izbori u Albaniji su „posljednja šansa“, jer su ključni test za demokratiju i institucionalne reforme. EU integracije ušle su u delikatnu fazu, zvanični Brisel očekuje konkretne rezultate, ne samo deklarativne izjave. Albanija i Albanci osjećaju sve veći društveni zamor od Edija Rame i Socijalističke partije, dok su mnogi Albanci izgubili povjerenje u političke elite i žele kvalitativne promjene u svim segmentima društva. Građani osjećaju stvarnu zabrinutost da bi Albanija bez dubinskih promjena mogla ostati „zarobljena država“ bez ikakve perspektive.
Borba protiv korupcije više nije nemoguća misija. Uz vještačku inteligenciju (AI) moguće je analizirati milione dokumenata, pratiti obrasce, otkriti lažne ugovore, namještene tendere, utvrditi veze sa mafijom i sakrivene tragove novca. Vještačka inteligencija ne zaboravlja, ne prima mito i ne zaboravlja imena počinilaca kriminalnih i koruptivnih djela.
Ankete u Albaniji ne pokazuju uvijek vjerodostojne pokazatelje raspoloženja biračkog tijela u odnosu na dan izbora. Rezultate predizbornih anketa politički subjekti upotrebljavaju kao osnovu za određivanje izbornih strategija, vođenje rasprava i analiza o tim rezultatima te za napade na političke protivnike. Ipak, budućnost Albanije je u rukama albanskih birača.
Ljubljana/Bruxelles/Washington/Tirana, 8. maj 2025
[1] IFIMES – Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije sa sjedištem u Ljubljani, Slovenija, ima specijalni konsultativni status pri Ekonomsko-socijalnim vijećem ECOSOC/UN, New York, od 2018.godine i izdavač je međunarodne naučne revije “European Perspectives” link: https://www.europeanperspectives.org/en
